در مصاحبه ای با دکتر مهناز خانوی، عضو هیات علمی گروه فارماکوگنوزی دانشگاه علوم پزشکی تهران و مدیرکل سابق اداره فرآوردههای طبیعی، سنتی و مکمل سازمان غذا و دارو، در ارتباط با نقش متخصصین فارماکوگنوزی در ارتقاء کمیت و کیفیت تولید فرآورده های طبیعی گفتگو کردیم.
- سهم فرآورده های طبیعی از بازار دارویی چه روندی از گذشته تا کنون داشته و این تغییرات در آینده را چطور پیش بینی می کنید؟
سهم این فرآورده ها در بازار دارویی روند رو به افزایش داشته است. براساس آمار سال 1396، نسبت مجوزهای داروهای طبیعی به داروهای صناعی 21.9 درصد، داروهای سنتی به صناعی 9.2 درصد و نسبت مجموع داروهای طبیعی و سنتی 31.1 درصد است. طبق همین آمار در 59 دسته از بیماریها داروهای طبیعی مرتبط وجود دارد که بیشترین تمرکز در بیماریهای سیستم تنفسی، گوارشی و آرامبخشها است. همچنین، در 39 دسته از بیماریها داروی سنتی مرتبط وجود دارد. در زمینه داروهای طبیعی نزدیک به 1100 فرآورده دارای مجوز تولید ثبت شده و بیش از 2000 فرآورده که ارزش تولید دارند رأی مثبت جهت تولید گرفته اند که هنوز به تولید نرسیده اند.
- مهمترین موانع توسعه تولید داروهای گیاهی در کشور چیست و اداره فرآورده های طبیعی، سنتی و مکمل سازمان غذا و دارو چه سیاستهایی را جهت افزایش سهم فرآورده های طبیعی از بازار دارویی و همچنین ارتقاء کیفیت این فرآورده ها در دست اجرا دارد؟
یکی از موانع مهم در این مسیر، تأمین ماده اولیه گیاهی است. بطورکلی ماده اولیه گیاهی به یکی از سه شکل کشت شده در مزارع تولید گیاهان دارویی، برداشت گیاهان وحشی از رویشگاه های طبیعی و یا وارداتی تأمین میشوند. مشکلاتی همچون خشکسالی از موانع کشت برخی از گیاهان بوده و در مورد برداشت از مراتع طبیعی مسئله حفظ منابع طبیعی و ذخایر ژنتیکی مطرح هست چرا که برداشت بی رویه و غیراصولی از منابع طبیعی برخی از گیاهان را در معرض خطر انقراض قرار داده، ضمناً جمع آوری گیاهان توسط افراد غیرمتخصص امکان تقلبات و وجود آلودگی در این نمونه ها را بالا میبرد. سازمان نقش سیاستگذاری داشته و مداخلهای در زمینه فروش فرآورده ها ندارد اما با اولویت دادن به تولید فرآوردههای مورد نیاز و کنترل واردات بیرویه با هدف گام برداشتن در راستای خودکفایی و کاهش وابستگی به کشورهایی محدود و خاص و استفاده حداکثری از توان داخلی به رشد در این حوزه کمک میکند. به منظور افزایش کیفیت فرآورده ها، کارگروهی در وزارت بهداشت متشکل از معاونین و مشاورین وزارتخانه های جهاد کشاورزی، سازمان منابع طبیعی و سازمان غذا و دارو، با هدف تأمین و برنامه ریزی تولید ماده اولیه دارویی گیاهی (گیاه دارویی) جهت ارائه به کارخانجات تولید کننده شکل گرفته است. مطالعات خوبی در راستای ارزیابی کیفیت، بر روی گیاهان دارویی که در رویشگاههای طبیعی و یا به صورت کاشته شده در مزارع گیاهان دارویی می رویند، انجام شده و براساس کیفیت درجه بندی شده اند، و از خرداد ماه سال آینده این اداره کل با همکاری سایر اعضای کارگروه، در زمینه تأمین ماده اولیه باکیفیت و تولید داخل نقش کلیدی و موثری خواهد داشت.
- متخصصین فارماکوگنوزی در حال حاضر چه جایگاهی در تولید و کنترل فرآورده های طبیعی دارند؟
متأسفانه اصلاً نقش کلیدی و قوی ندارند و یکی از معضلات ما در پروسه تولید فاصله بسیار دور صنعت و دانشگاه است. اما در حال حاضر شرکتهایی که از تکنیکها یا فرآورده های جدید به کمک مراکز دانشگاهی اقدام به تولید کنند از مسیرهای ویژه (fast track) پرونده هایشان مورد بررسی قرار میگیرد که این خود تشویق کننده ارتباط بیشتر دانشگاه و صنعت خواهد بود.
- بعنوان یک فارماکوگنوزیست و عضو هیأت علمی، مهمترین علل عدم ورود قابل توجه متخصصین فارماکوگنوزی به این عرصه را چه میدانید؟
ما هنوز در فضای تولید فرآوردههای طبیعی در مسیر استفاده از علم و تکنولوژی برتر قرار نگرفته ایم ولی با توجه به مسیری که جدیداً مورد توجه صنعت قرار گرفته است، بعنوان مثال در زمینه تولید پانسمانهای جدید گیاهی، فرآورده های گیاهی نانو و فرآورده های گیاهی تزریقی، به نظر میرسد ارتباط دانشگاه و صنعت قابلیت اصلاح دارد. همینطور در زمینه آموزش دانشجویان Ph.D فارماکوگنوزی نیاز به بازنگری جدی در زمینه آموزشهای مورد نیاز به ایشان جهت کاربری صنعتی داریم. از سوی دیگر توانایی های متعددی در دستیاران و آموزش دیدگان این رشته وجود دارد که متاسفانه دست اندرکاران صنعت از آن بی اطلاع هستند و نیاز به معرفی این توانمندی ها در فضاهای مرتبط وجود دارد.
- چه راهکارهایی برای افزایش دانش و مهارت دانشجویان و متخصصین فارماکوگنوزی در ارتباط با صنعت فرآورده های طبیعی پیشنهاد میکنید؟
تقویت حضور همکاران و دستیاران فارماکوگنوزی در درس کارآموزی صنعت، اصلاح و بازنگری شرح دروس فرآوری صنعتی گیاهان دارویی و مباحث ویژه در فارماکوگنوزی، و همچنین برگزاری کارگاه و سمینارهایی که توانمندیهای متخصصین فارماکوگنوزی را در زمینه ارتباط با صنعت به جامعه داروسازان و صنعت داروهای طبیعی معرفی کند.
- توصیه و پیام آخر به دانشجویان و متخصصین فارماکوگنوزی
در فضای امروز و شرایط موجود، تنها فعالیت تحقیقاتی پاسخگو نیست و لازم است دستیاران و متخصصین فارماکوگنوزی نگاه ویژهای به بازار داشته باشند، و وقت آنست که صنعت نیز آشنایی بیشتری با توانمندی های بالقوه این رشته پیدا کند و از نیروهای جوان و متخصص این رشته بیشتر بهره ببرد. دستیاران و متخصصین مقاله محور نباشند، لازم است تا به فضای ارزشگذاری برای مالکیت فکری در زمینه فرآورده ها ورود پیدا کرد، چه در فضای تجاری و چه فضای آکادمیک. پذیرش ثبت فرآورده در وزارت بهداشت بجای مقالات برای دانشجویان عمومی یا تخصصی و همچنین منوط شدن فارغ التحصیلی دانشجویان Ph.D فارماکوگنوزی به رساندن حداقل یک پروژه صنعتی به سطح پیش تولید حرکت ارزشمندی خواهد بود.
